“SELAIN DARIPADA KESAN-KESANNYA TERHADAP PERKEMBANGAN NASIOANALIS, PENDUDUKAN JEPUN JUGA TELAH MENDATANGKAN KESAN-KESAN DALAM BIDANG-BIDANG YANG LAIN.

1.0 PENGENALAN

Semangat nasionalisme wujud apabila sekumpulan manusia secara bersama menganggap diri mereka sebagai empunya yang berhak dari segi politik dan kedaulatan terhadap sesuatu wilayah politik (negara) tertentu yang mereka perintah sendiri ataupun dijajah oleh kuasa lain.[1] Oleh itu, dalam konteks persoalan yang diberikan jelas menunjukkan bahawa pendudukan Jepun telah mendorong peribumi Indonesia untuk mendapatkan kembali hak politik dan kedaulatannya yang selama ini telah dirampas oleh kuasa asing seperti Belanda. Orang Jepun pula, lebih cenderung mencanang sumbangan mereka dalam meningkatkan dan mengukuhkan lagi nasionalisme tempatan. Penyataan ini jelas menunjukkan bahawa kehadiran Jepun di Asia Tenggara telah mempercepatkan proses pencapaian kemerdekaan sekali gus membawa kepada pembebasan Asia Tenggara daripada penjajahan Barat. Hal ini bertepatan dengan pandangan J.M. Kahin yang menyatakan bahawa Jepun telah memberi sumbangan yang besar di Asia Tenggara termasuklah di Indonesia.[2] Namun, sebenarnya pendudukan Jepun di Asia Tenggara bukan sahaja memberi kesan terhadap perkembangan nasionalis dalam kalangan penduduk tempatan untuk menuntut sistem pemerintahan berkerajaan sendiri malahan turut memberi kesan dalam bidang yang lain seperti politik, ekonomi dan sosial. Walau bagaimanapun, akibat tekanan dari segi ekonomi, perubahan sosial, dan peluang dalam politik ini secara tidak sengaja telah menyebabkan semangat nasionalisme dalam kalangan peribumi semakin membara. Berdasarkan persoalan tersebut, saya akan memfokuskan kesan pendudukan Jepun di Indonesia dengan menekan kesan dari segi perkembangan nasionalis, politik, ekonomi dan juga sosial yang secara tersuratnya mempunyai kaitan dengan peningkatan semangat nasionalisme di Indonesia.

2.0 SEMANGAT NASIONALISME DALAM KALANGAN PENDUDUK PERIBUMI TELAH WUJUD SEBELUM PENDUDUKAN JEPUN DI INDONESIA

Sebelum kita menjawab persoalan ini dengan lebih teliti, saya ingin menegaskan bahawa semangat nasionalisme dalam kalangan penduduk peribumi di Indonesia telah wujud sebelum kedatangan Jepun. Contohnya sejak awal kurun ke-20 lagi telah wujud kebangkitan nasionalis seperti Raden Adjeng Kartini yang membawa kesedaran sosial dengan memperjuangkan keagungan kebangsaan dan emansipasi wanita. Perjuangannya melahirkan ‘Sekolah Desa’ pada tahun 1907 bertujuan menggalakkan pendidikan kepada rakyat Indonesia.[3] Belanda tidak menggalakkan penguasaan ilmu kepada Rakyat Indonesia kerana mereka sedar pendidikan mampu menjadi medium pertumbuhan nasionalisme.

Selain itu, penjajahan Belanda telah mewujudkan satu tekanan kepada rakyat Indonesia untuk terus bebas dari penjajah. Akibat daripada tekanan ini telah menyebabkan, Perserikatan Nasional Indonesia telah ditubuhkan pada tahun 1927.[4] Pada tahun 1928, namanya diubah menjadi Partai Nasional Indonesia (PNI).[5] Antara pengasas PNI yang terkenal ialah Sukarno yang telah membimbing PNI untuk mencapai matlamat mereka iaitu mencapai kemerdekaan. Namun, matlamat ini gagal setelah kerajaan membubarkan PNI pada tahun 1930. Sebelum pembubaran PNI dilaksanakan Sukarno dan rakan-rakan perjuangannya telah ditahan pada Disember 1929.[6] Oleh itu, berdasarkan matlamat perjuangan Sukarno ini jelas menunjukkan bahawa kesedaran nasionalisme dalam kalangan peribumi Indonesia telah wujud sebelum pendudukan Jepun. Walau bagaimanapun kehadiran Jepun telah meningkatkan lagi semangat nasionalisme di Indonesia. Ia menandakan satu revolusi perjuangan yang baru akan muncul apabila tindakan pertama yang dilakukan oleh Jepun sebaik sahaja berjaya menduduki Indonesia ialah membebaskan nasionalis yang pernah ditahan semasa penjajahan Belanda seperti Suharto dan Hatta.[7]

3.0 SEJARAH PENDUDUKAN JEPUN

Setelah melihat kebangkitan nasionalisme di Indonesia sebelum kehadiran Jepun, kini tiba pula fasa kedua iaitu meninjau sejarah pendudukan Jepun. Sejarah pendudukan Jepun telah mencatatkan bahawa Jepun telah berjaya menguasai Indonesia pada 9 Mac 1942 dengan menawan Batavia, apabila ketua turus tentera Berikat Leftenan Jeneral Ter Poorten menyerah kalah kepada panglima tentera Jepun, Immamura Hitoshi.[8] Peribumi di Indonesia menganggap kedatangan Jepun memberi rahmat kepada tanah air mereka namun sangkaan mereka meleset sama sekali kerana Jepun mempunyai matlamat yang tersendiri iaitu bukan sahaja menghapuskan pengaruh Barat dalam kalangan peribumi Indonesia malah mengeksploitasi peribumi dan sumber di Indonesia. Sambutan hebat dari penduduk tempatan terhadap kedatangan Jepun di Indonesia disebabkan oleh perasaan kebencian mereka yang meluap-luap terhadap regim Belanda.[9] Sutan (Soetan) Sjahrir iaitu seorang ahli politik Indonesia menyatakan bahawa kedatangan Jepun di Indonesia merupakan zaman yang malang bagi bangsa Indonesia dan kedatangan Jepun pada mulanya adalah sebagai ‘para pembebas’ bukannya sebagai ‘para pemimpin’.[10] Selain itu, konsep ‘Lingkungan Sekemakmuran’ Jepun yang menjanjikan keuntungan dari segi ekonomi kepada negara yang menyertai telah menyebabkan rakyat Indonesia mengagumi Jepun.[11] Namun langit tidak selalunya cerah, kerana dakwaan mereka meleset sama sekali dan akibat daripada tekanan hidup kesan daripada dasar-dasar Jepun telah menyebabkan semangat nasionalisme terus meningkat dari semasa ke semasa walaupun tempoh pendudukan Jepun hanya lebih kurang tiga tahun setengah.

4.0 KESAN PENDUDUKAN JEPUN DI INDONESIA

4.1 PERKEMBANGAN NASIONALIS

Pendudukan jepun di Indonesia secara tidak langsung telah memberi kesan ke atas peningkatan semangat nasionalisme dalam kalangan penduduk tempatan sehingga telah mempercepatkan proses tuntutan kemerdekaan di Indonesia. Kekalahan Belanda ke atas Jepun adalah sesuatu perkara yang mengaibkan kerana sebelum ini mereka menganggap kuasa Barat lebih berkuasa daripada kuasa lain sekali gus melenyapkan ‘mitos superioriti’ yang menganggap kuasa Barat sukar untuk dihapuskan. Selain itu, kekalahan Belanda terhadap Jepun sememangnya perkara yang memalukan apabila Belanda gagal menunjukkan sikapnya yang bersungguh-sungguh semasa menentang Jepun.[12] Selain itu, cara mereka diusir dan ditawan merupakan satu penghinaan terhadap kuasa Belanda yang selama ini diagung-agungkan.[13] Kemenangan Jepun telah membuka lembaran baru serta mengubah persepsi masyarakat tempatan bahawa orang Asia yang dianggap lemah juga mampu mengalahkan kuasa Barat yang dahulu dikatakan satu kuasa yang agung dalam dunia penjajahan. Kekalahan Jepun ini secara tidak langsung telah menyebabkan rakyat Indonesia hilang keyakinan terhadap kebolehan Belanda kerana Belanda telah gagal melindungi Indonesia daripada pendudukan Jepun.

Tindakan Jepun yang pertama setelah berjaya menguasai Indonesia adalah dengan membebaskan tokoh-tokoh politik seperti Suharto, Hatta, Shahrir, Amir Syarifuddin, dan lain-lain yang telah ditangkap semasa pendudukan Belanda.[14] Pembebasan ahli politik ini telah memberi satu suntikan semangat nasionalisme kepada rakyat tempatan. Oleh itu satu strategi baru telah dirangka untuk meneruskan perjuangan ke arah kemerdekaan. Perjuangan ini diteruskan melalui gerakan bawah tanah seperti Shahrir dan Amir Syarifuddin.[15] Sebenarnya tindakan Jepun membebaskan tokoh-tokoh politik ini bertujuan untuk meraih sokongan rakyat Indonesia serta mengukuhkan kedudukan mereka di Indonesia. Namun, ahli politik ini telah memanfaatkan segala peluang yang ada untuk meneruskan perjuangan mereka menuntut kemerdekaan daripada cengkaman kuasa asing.

4.2 POLITIK

Pendudukan Jepun juga telah membawa perubahan dari segi politk apabila rakyat Indonesia telah diberi peluang untuk berkhidmat dalam bidang pentadbiran.[16] Hal ini adalah kesan langsung daripada kekalahan Belanda yang telah membuka banyak ruang kosong dalam bidang pentadbiran. Oleh kerana kekurangan pegawai pentadbir, maka rakyat Indonesia telah diberi peluang untuk memegang jawatan dalam bidang pentadbiran dengan syarat mereka yang memohon mestilah mempunyai kelayakan akademik yang bersesuaian dengan jawatan yang dipohon. Tindakan Jepun ini telah memberi peluang kepada rakyat Indonesia untuk mentadbir negeri mereka sendiri. Keadaan ini jauh berbeza jika dibandingkan antara zaman penjajahan Belanda dengan zaman pendudukan Jepun. Ini kerana, semasa penjajahan Belanda mereka tidak diberi peluang untuk berkerja dibahagian pentadbiran kerana segala urusan pentadbiran diuruskan oleh orang Belanda.[17] Peluanga yang diberikan telah menyebabkan peribumi Indonesia berasa yakin serta sedar dengan kemampuan mereka untuk menguruskan pentadbiran negeri. Oleh itu, peluang ini telah dimanfaatkan oleh segelintir rakyat Indonesia yang berjaya menyandang jawatan dalam pengurusan pentadbiran untuk menyebarkan semangat nasionalisme.[18] Tindakan Jepun dengan membiarkan masyarakat tempatan menguruskan hal pentadbiran telah ‘memakan diri’ apabila peluang yang diberikan telah menyebabkan semangat nasionalisme semakin meluap-luap kerana mereka telah didedah dengan sistem pentadbiran dan politik.

Selain itu, kesan pendudukan Jepun dari segi politik dapat dilihat apabila penindasan demi penindasan yang dilakukan oleh tuan-tuan tanah terhadap petani telah menyebabkan rakyat tempatan rasa tertekan. Situasi ini telah menyebabkan pihak Komunis mengambil peluang untuk meluaskan pengaruhnya kepada golongan petani. Kesibukan elit politik Indonesia serta pihak Jepun yang sedang berada dalam keadaan lemah ketika Perang Dunia Kedua menyebabkan kedua-dua pihak terlepas pandang terhadap penyebaran anasir komunis dalam kalangan masyarakat Indonesia terutamanya golongan petani.[19]

Kesan politik yang paling ketara ialah semasa pendudukan Jepun pelbagai pertubuhan telah wujud sehingga memberi sumbangan terhadap perkembangan nasionalisme di Indonesia seperti penubuhan Pusat Tenaga Rakyat (PUTERA), Sukarela Pembela Tanah Air (PETA), Pertubuhan Belia dan Pelajar dan Masjumi. PUTERA merupakan pertubuhan yang telah ditubuhkan oleh Jepun berdasarkan pergabungan nasionalis Indonesia yang tujuan untuk mengawal nasionalis supaya tidak menjalankan kegiatan anti-Jepun.[20] PUTERA ini telah dipimpin oleh Sukarno sebagai presiden dan dibantu oleh Hatta.[21] Jepun berharap dengan penubuhan PUTERA ia akan memberi pulangan yang menguntungkan terhadap penguasaan Jepun di Indonesia. Namun tanggapan ini meleset sama sekali apabila PUTERA telah menambahkan kesedaran politik dan mengukuhkan keazaman rakyat Indonesia untuk mencapai kemerdekaan tanpa disedari oleh Jepun. Selain itu, penubuhan PETA juga telah menyebabkan gerakan nasionalisme terus rancak dijalankan untuk menuntut sebuah negara yang berdaulat. PETA ini telah dipimpin oleh pegawai-pegawai Indonesia yang telah menerima latihan tentera daripada pihak Jepun.[22] Seperti biasa, matlamat Jepun untuk memberi latihan ketenteraan ini untuk kepentingan mereka sendiri iaitu Jepun ingin menggunakan anggota PETA untuk menentang kemaraan tentera Berikat.[23] Ini kerana Jepun menyedari kekuatannya tidak mencukupi untuk mempertahankan Indonesia. Menjelang Jun 1945, seramai 120 ribu anggota PETA telah menjadi tulang belakang Tentera Revolusi Indonesia yang telah menentang pemerintahan semula Belanda selepas kekalahan Jepun pada 15 Ogos 1945.[24] Penglibatan rakyat Indonesia dalam PETA telah menanam perasaan bencikan penjajah terutama Belanda dan tidak terkecuali Jepun. Pemuda dan pemudi merupakan tiang sebuah negara. Menyedari kepentingan belia ini maka Jepun telah menubuhkan Pertubuhan Belia dan Pelajar untuk mengelak berlakunya kegiatan anti-Jepun. Antara Pertubuhan Belia dan Pelajar yang wujud pada ketika itu ialah Seinendan, Gakutotai, Barisan Pelopor dan Angkatan Muda.[25] Pada September 1944, Jepun telah menubuhkan Asrama Indonesia di Jakarta dan Surabaya.[26] Kesan daripada penubuhan asrama ini, tokoh-tokoh politik seperti Suharto dan Hatta dijemput hadir untuk memberi ceramah kepada pelajar di asrama tersebut dan juga kepada ahli-ahli pertubuhan Belia dan Pelajar.[27] Para nasionalis tidak melepaskan peluang ini untuk meniupkan api semangat kemerdekaan dalam jiwa belia dan pelajar supaya mereka dapat bersatu untuk merealisasikan impian mereka untuk memerintah negara sendiri.

4.3 EKONOMI

Selain itu, pendudukan Jepun di Indonesia juga telah memberi kesan terhadap sistem ekonomi di Indonesia. Sejak zaman penjajahan Belanda lagi, Indonesia telah mengalami masalah kemerosotan ekonomi berdasarkan eksport bahan-bahan mentah ke negara mereka untuk keperluan industri.[28] Oleh itu, masalah ini berlanjutan semasa pendudukan Jepun sehingga menyebabkan eksport barangan tidak dapat diteruskan. Selain itu, masalah pengeksportan berlaku kerana Jepun mengharamkan eksport kecuali ke negeri Jepun.[29] Penghasilan sumber daripada pertanian juga semakin merosot semasa pendudukan Jepun. Pokok-pokok getah telah ditebang untuk menanam ubi kayu untuk makanan asas penduduk tempatan. Kemerosotan jelas dapat dilihat apabila pengeluaran getah pada tahun 1943 hanya 1/3 daripada hasil getah pada tahun 1941.[30] Kemerosotan pengeluaran getah ini secara tidak langsung telah mengurangkan Keluaran Negara Kasar (KNK) ketika itu.
Dari segi kewangan pula, Indonesia mengalami masalah inflasi yang teruk sehingga wang kertas tiada nilai lagi. Peredaran wang kertas yang tidak terkawal dan kekurangan barangan penguna telah mengakibatkan berlakunya inflasi.[31] Pada tahun 1945, nilai mata wang Jepun hanya 2.5% dari nilai mukanya.[32] Hal ini memberi kesan yang besar terhadap perkembangan ekonomi di Indonesia. Akibatnya, rakyat Indonesia berasa tertekan dengan situasi ekonomi begini dan hal ini menyebabkan timbulnya perasaan anti-Jepun.

Masalah kebuluran dan wabak penyakit juga telah berlaku akibat daripada dasar Jepun yang lebih mengutamakan kepentingan ekonomi sendiri hingga mengabaikan keperluan rakyat. Jepun telah merampas hasil pengeluaran padi yang diusahakan oleh petani tempatan. Jepun juga telah memaksa petani menjual hasil padi dengan harga yang rendah daripada harga pasaran. Semasa pendudukan Belanda di Indonesia harga padi lebih tinggi berbandingan dengan harga yang ditetap pada zaman pendudukan Jepun. Pada tahun 1940 hingga 1941 harga Padi Tjere adalah f 3,25 untuk 100 kilogram manakala harga Padi Bulu f 3,60 untuk 100 kilogram juga semasa Indonesia masih lagi dibawah penguasaan Belanda.[33] Hal ini jauh berbeza dengan harga yang telah ditetapkan semasa pendudukan Jepun kerana harga padi turun sebanyak 50 peratus sedangkan harga beras semakin lama semakin meningkat. Hasil padi yang dirampas diserahkan kepada pihak Jepun manakala rakyat diperkenalkan dengan makanan ruji yang baru untuk menggantikan nasi yang dikenali sebagai bubur rakyat atau bubur asia raya. ‘Harapkan pagar, pagar makan padi’ begitulah yang dapat digambarkan dalam situasi ketika itu. Ini kerana, rakyat Indonesia menganggap kedatangan Jepun merupakan satu perkara yang menguntungkan tetapi merupakan satu malapetaka yang mereka tidak duga sama sekali.

Selain itu, semasa pendudukan Jepun rakyat Indonesia telah dipaksa menjadi buruh paksa. Sekurang-kurangnya 200 ribu orang buruh paksa dihantar ke sempadan Siam-Myanmar dan New Guinea.[34] Kekurangan makanan ini telah menyebabkan ramai buruh paksa meninggal dunia. Ibarat ‘keluar mulut harimau masuk mulut buaya’ begitulah yang dapat digambarkan nasib rakyat Indonesia ketika itu yang dikatakan begitu senang dengan kehadiran Jepun pada mulanya. Kedatangan Jepun nampaknya merupakan sejarah yang perit yang terpaksa dilalui oleh rakyat Indonesia terutamanya kezaliman yang telah dilakukan oleh polis rahsia Jepun Kempetai, Tekkikan dan Toko.[35] Resam hidup manusia yang inginkan kebebasan telah menguatkan semangat rakyat Indonesia untuk bangun memperjuangkan kemerdekaan tanah air yang mereka cintai.

Selain itu, semasa pendudukan Jepun sistem Romusha telah diperkenalkan. Sistem ini ada sistem yang digunakan oleh pihak Jepun untuk memperoleh sumber tenaga untuk ketenteraan. Oleh kerana sumber tenaga yang kurang Jepun telah menggalakkan sumber tenaga untuk sistem pertanian diambil alih oleh haiwan seperti kerbau untuk memajak padi.[36] Hal ini bertujuan untuk mengurangkan penggunaan sumber tenaga manusia dan lebihan manusia yang tidak digunakan oleh menyertai Romusha. Peranan ini bukan sahaja dimainkan oleh lelaki, malah perempuan yang berusia 16 hingga 25 tahun diwajibkan menyertai Romusha.[37] Rakyat Indonesia yang menyertai Romusha terpaksa melalui zaman keperitan dan kekejaman yang boleh dilihat di dalam bahagian lampiran 1 dan 2.

4.4 SOSIAL

Perkara yang paling asas untuk membentuk semua negara yang merdeka adalah perpaduan. Oleh itu, untuk memperolehi kemerdekaan sesebuah negara yang mempunyai pelbagai etnik masyarakat perlu berkerjasama seperti ‘aur dengan tebing’ yang saling memerlukan antara satu sama yang lain. Tindakan Jepun untuk menghapuskan pengaruh Barat dengan mengharamkan penggunaan Bahasa Inggeris dan Bahasa Belanda telah mewujudkan perpaduan dalam kalangan rakyat seluruh Indonesia.[38] Ini kerana Jepun telah menggalakkan penggunaan Bahasa Jepun, namun para nasionalis Indonesia telah menentang pemaksaan penggunaan Bahasa Jepun sebagai bahasa yang digunakan dalam pentadbiran dan pendidikan.[39] Oleh itu, penggunaan Bahasa Indonesia dipertingkatkan. ‘Bahasa jiwa bangsa’, yang menjadi asas perpaduan sesebuah negara. Penggunaan Bahasa Indonesia ini telah menyebabkan seluruh rakyat Indonesia bersatu dan merasa tiada perbezaan keturunan antara mereka sehingga mengerat hubungan sesama mereka. Rakyat Indonesia bersama-sama meneruskan perjuangan mereka dengan satu tujuan iaitu kemerdekaan. Jepun juga membenarkan kibaran bendera merah-putih sebagai bendera kebangsaan dan nyanyian lagu Indonesia Raya diperdendangkan sebagai lagu kebangsaan telah mengukuhkan lagi semangat nasionalisme rakyat tempatan.[40]

5.0 KESIMPULAN

Oleh itu, berdasarkan perbincangan yang di atas jelas menunjukkan bahawa kedatangan Jepun telah memberi kesan yang mendalam kepada Indonesia terutama sekali kesan terhadap perkembangan nasionalis. Namun, saya tidak menolak sama sekali bahawa terdapat kesan-kesan lain yang wujud akibat daripada pendudukan ini. Kesan-kesan yang jelas dapat kita perhatikan dalam sejarah pendudukan Jepun di Indonesia ialah dari segi politik, ekonomi dan juga sosial. Akibat daripada peluang dalam berpolitik, perubahan ekonomi dan juga sosial secara halusnya telah menyumbang kepada kebangkitan nasionalisme di Indonesia. Perkembangan semangat nasionalisme ini telah membawa satu perubahan yang besar kepada Indonesia apabila Jepun berjanji akan memberikan kemerdekaan kepada Indonesia. Namun, akibat daripada peristiwa pengeboman Hiroshima dan Nagasaki telah menyebabkan Jepun menyerah kalah pada 15 Ogos 1945. Kekalahan Jepun telah memyebabkan para nasionalis bimbang kemerdekaan yang pernah dijanji tidak dikotakan. Akibatnya Sukarno telah diculik dan mendakwa beliau mengisytiharkan kemerdekaan pada 17 Ogos 1945, tetapi Belanda yang kembali menguasai Indonesia tidak mengikhtiraf kemerdekaan ini. Kesannya berlaku revolusi lima tahun sehingga Persatuan Bangsa-bangsa Bersatu terpaksa masuk campur dan memaksa Belanda mengikhtiraf kemerdekaan Indonesia pada 27 Disember 1949.

[1] Abdul Rahman Haji Ismail, “Bangsa: Ke Arah Ketepatan Makna dalam Membicarakan Nasionalisme Melayu, dalam Abu Rahman Haji Ismail dll, Nasionalisme dan Revolusi di Malaysia dan Indonesia, Pulau Pinang: Universiti Sains Malaysia, 2006, m.s. 1.
[2] Suharto, “Gerakan Rakyat Indonesia (Gerindo), 1937-1942: Wajah Baru Gerakan Nasionalis Indonesia”, dalam Abu Rahman Haji Ismail dll, Nasionalisme dan Revolusi di Malaysia dan Indonesia, Pulau Pinang: Universiti Sains Malaysia, 2006, m.s. 229.

[3] D. G. E. Hall, Sejarah Asia Tenggara, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1987, m.s. 248
[4] Khoo Kay Hock, Indonesia: Perkembangan Nasionalisme, Kuala Lumpur: Logman, 1978, m.s. 32
[5] Khoo Kay Hock, Indonesia: Perkembangan Nasionalisme, m.s. 32
[6] Ibid.
[7] Ibid., m.s. 33
[8] M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, London: The Macmillan Press LTD, 1981, m.s. 187.
[9] t.p., 45 Tahun Sumpah Pemuda, Jakarta: Yayasan Gedung-gedung Bersejarah, 1974, m.s. 109.
[10] Ibid.
[11] Ibid.
[12] D. G. E. Hall, Sejarah Asia Tenggara, m.s. 248
[13] Ibid.
[14] Nazarudin Zainun, “Siapakah Penggerak Revolusi Indonesia”, dalam Abu Rahman Haji Ismail dll, Nasionalisme dan Revolusi di Malaysia dan Indonesia, Pulau Pinang: Universiti Sains Malaysia, 2006, m.s. 223.
[15] Berhard Dahm, Sejarah Indonesia Abad Kedua Puluh, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1988, m.s. 114.
[16] Margono, Ichtisar Sedjarah Pergerakan Nasional (1908-1995), Jakarta: Departmen Pertahanan Keamanan Pusat Sejarah ABRI, 1971, m.s. 188.
[17] Ibid.
[18] M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, m.s. 192.
[19] Ibid.
[20] M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, m.s. 194.
[21] Khoo Kay Hock, Indonesia: Perkembangan Nasionalisme, m.s. 35.
[22] Ibid.
[23] Ibid., m.s. 36.
[24] Ibid.
[25] M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, m.s. 198
[26] Khoo Kay Hock, Indonesia: Perkembangan Nasionalisme, m.s. 36.
[27] Ibid.
[28] Soejito Sosrodihardjo, Perubahan Masjarakat di Djawa: Suatu Analis, Jogjakarta: Karya,1968, m.s. 42.
[29] Ibid.
[30] Ibid.
[31] Selo Soemardjan, Indonesia: A Socio-economic Profile, New Delhi: Sterling Publishers, 1988, m.s. 144.
[32] Ibid.
[33] Soedjito Sosrodihardjo, Perubahan Struktur Masjarakat Djawa, m.s 42.
[34] Selo Soemardjan, Indonesia: A Socio-economic Profile, m.s. 142.
[35] Ibid.
[36] Abu Talib Ahmad, Pendudukan Jepun (1942-1945) dan Asia Tenggara, Pulau Pinang: Penerbitan Universiti Sains Malaysia, 2007, m.s.22.
[37] Soedjito Sosrodihardjo, Perubahan Struktur Masjarakat Djawa, m.s 45.
[38] Ibid.
[39] Ibid.
[40] M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, m.s. 190.